در شأن نزول مشهور این سوره از ابنعباس آمده است: حسن و حسین علیهماالسلام بیمار شدند. پیامبر صلى الله علیه و آله به همراه جمعى به عیادت آنان آمدند و به على علیهالسلام پیشنهاد کردند تا براى شفاى فرزندان خود نذرى بکند.
على(ع) و فاطمه (س)و کنیزشان (فضه) نذر کردند که اگر آنها شفا یابند سه روز روزه بگیرند. حسنین علیهماالسلام از بیمارى شفا یافتند. (و آنان روزه گرفتند در حالى که) چیزى در خانه آنان نبود. على علیهالسلام از شمعون خیبرى سه صاع جو به قرض گرفت.
فاطمه (ع) یک صاع آن را آرد کرد و ۵ قرص نان پخت. هنگام افطار سائلى بر در خانه آمد و گفت: سلام بر شما اى خاندان محمد صلى الله علیه و آله بىتوانى مسلمان هستم، غذایى به من دهید، خداوند به شما از غذاهاى بهشتى عطا کند. آنان مسکین را بر خود مقدم داشتند و در آن شب جز آب ننوشیدند. روز دوم را همچنان روزه گرفتند و به هنگام افطار یتیمى بر در خانه آمد و غذاى خود را به وى دادند. در سومین روز نیز به هنگام افطار اسیرى بر در خانه آمد و آنان سهم غذاى خود را به او بخشیدند.
صبح هنگام امام على(ع) دست حسنین علیهماالسلام را گرفته به نزد پیامبر آورد. پیامبر صلى الله علیه و آله آنها را مشاهده کرد که از شدت گرسنگى مىلرزیدند. فرمود: مشاهده چنین حالى در شما براى من بسیار دشوار است سپس برخاست و به همراهى آنان وارد خانه فاطمه (س)شد و دخترش را دید که در محراب ایستاده در حالى که از شدت گرسنگى شکم او به پشت چسبیده و چشمهایش به گودى نشسته است. پیامبر صلى الله علیه و آله ناراحت شد. در همین هنگام جبرئیل فرود آمد و گفت: اى محمد این سوره را بگیر. خداوند با چنین خاندانى به تو تهنیتمیگوید، آنگاه سوره هل اتى را بر او خواند.
( الکشاف، ج ۴، ص ۶۷۰؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۱۱ ـ ۶۱۴؛ روح المعانى، مج ۱۶، ج ۲۹، ص ۲۶۹ ـ ۲۷۰٫)
به گفته علامه طباطبایىغرض این سوره بیان نعمتهاى گوناگونى است که به ابرار داده مىشود.
در ادامه، اوصاف ابرار را اینگونه بیان مىکند:
- به نذر خویش وفا مىکنند.
- از روزى که عذاب و گزند آن دامنگستر است مىهراسند.
- با این که به غذاى خود نیازمندند آنرا به بینوا و یتیم و اسیر مىبخشند.
- این کار را تنها براى خشنودى خدا مىکنند و توقع پاداش و سپاس از کسى ندارند.
- از روزى عبوس و سهمگین هراسناکاند و خداوند در برابر این همه استقامت و ایثار به ابرار بهشتو لباسها و فرشهایى از پرنیان مىدهد. این در حالى است که بر تختهاى آراسته تکیه زده و آفتاب و سرما در آنجا نمىبینند و در سایههاى درختان به راحتى از میوههاى رام آنها بهره مىبرند. در بهشت ظروف سیمین و جامهاى بلورین در اندازههاى مناسب پیرامون ابرار گردانده مىشود. آنان از جامهایى سیراب مىشوند که لبریز از شراب طهور آمیخته با زنجبیل است و از چشمهاى بهشتى به نام «سلسبیل» برگرفته شده؛ همچنین پسرانى جاودانى چون مرواریدهاى پراکنده براى خدمت گرداگرد آنان مىگردند و هر چه در بهشت بنگرى نعمتهاى فراوان است و پادشاهى بزرگ. بر اندام بهشتیان لباسهایى از پرنیان نازک سبزفام و از دیباى ستبر است و با دستبندهاى سیمین زیور شدهاند و خداوند به آنان بادهاى پاک مىنوشاند و این بهشت پرنعمت پاداش اعمال بهشتیان است و کوشش آنان نزد پروردگار مشکور و مقبول افتاده است.
به گفته برخى مفسران از لطایف این سوره این است که خداى سبحان براى رعایت حرمت بتول و نور چشم رسول، حضرت فاطمه(س)در شمار نعمتهاى بهشتى از «حورالعین» سخن نگفته و به ذکر خدمتکاران جوان و جاویدان بسنده کرده است.
( روحالمعانى، مج ۱۶، ج ۲۹، ص ۲۷۱٫)